Hong Kong và Singapore

Một trong những thần tượng điện ảnh lớn nhất của tôi là Châu Tinh Trì (Steven Chow Sing-Chi), hay gọi là Tinh. Tôi thích so sánh anh với Woody Allen; có những điểm rất giống, và có những điểm hoàn toàn trái ngược. Một đặc điểm rất nổi bật của Tinh và Woody là nguồn sáng tạo vô bờ và khả năng tạo ra sản phẩm liên tiếp không mệt mỏi.

Tôi thường so sánh giữa độ phát triển nghệ thuật của Hong Kong và Singapore, chủ yếu về điện ảnh. Hong Kong có thể nói là trung tâm điện ảnh của thị trường điện ảnh Á Đông/Hoa Ngữ, là nơi tập trung rất nhiều tài nguyên và tổ chức sản xuất điện ảnh. Nơi đây là một thị trường điện ảnh lớn, thường đưa ra đánh giá quan trọng về phim ảnh (bao gồm giải thưởng điện ảnh quan trọng nhất Á Đông). Hoạt động điện ảnh ở Hong Kong rất sôi động. Singapore cũng là một thị trường điện ảnh Hoa Ngữ lớn, song hoạt động điện ảnh không có gì vượt khỏi mức tiêu thụ phim ảnh từ Hong Kong, Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản. Chỉ có một số rất ít diễn viên Singapore có tiếng tăm vượt ra khỏi biên giới. Cũng phải nói là hai đất nước này đều là những nền kinh tế Hoa Ngữ giầu nhất.

Điều này có thể có nhiều cách giải thích. Cách thứ nhất là kích thước thị trường Hong Kong vẫn lớn hơn Singapore tương đối, cho dù tôi nghĩ là sự chênh lệch về kích thước GDP không đủ để giải thích sự chênh lệch về điện ảnh. Cách thứ hai là thời điểm bắt đầu phát triển kinh tế, song Hong Kong và Singapore cũng không chênh nhau nhiều. Cách thứ ba là Hong Kong có thuận lợi truy cập vào thị trường điện ảnh rộng lớn của Trung Quốc, nhưng cách này cũng không ổn, vì điện ảnh Hong Kong phát triển ngay từ khi Trung Quốc còn đóng kín cửa. Cách thứ tư, Hong Kong có định hướng và kế hoạch phát triển ngành điện ảnh rất tốt. Cách này tôi nghĩ cũng không chuẩn xác, vì truyền thống Singapore luôn định hướng, kế hoạch, còn Hong Kong thường để mặc thị trường hơn.

Có thể kết hợp những lời giải thích này vào thành một kịch bản, trong đó Hong Kong có một phần tập trung vào ngành điện ảnh từ sớm, sau đó tận dụng được lợi thế đi trước, lợi thế thị trường tốt, và được "locked in" vào đỉnh cao của ngành điện ảnh khu vực.

Tôi nghĩ cách giải thích hợp lý hơn là sự khác biệt về môi trường sáng tạo giữa hai nước. Theo đánh giá của nhiều nghiên cứu (World Bank, Polity IV, Freedom House, vv.) cả hai nơi đều có độ tự do kinh tế rất cao trên thế giới, và điều này lý giải thành công của sự phát triển kinh tế. Tuy vậy, hệ thống chính trị của hai nước tương đối khác nhau. Thể chế kế thừa của Anh đảm bảo cho Hong Kong sự phân tán quyền lực, ngay cả khi quay về với Trung Quốc (dù họ cũng tạo nhiều tầng trói buộc hệ thống nhà nước của Hong Kong), người dân có thói quen biểu hiện thái độ chính trị nơi công cộng và theo đám đông, và họ quen với việc chính quyền phải và sẽ đáp ứng ý kiến, nguyện vọng của họ. Theo 6 chỉ số về "minh trị" (governance) của World Bank, chỉ số "Voice and accountability" về chính quyền Hong Kong khá cao. Singapore thì khác: về luật (de jure) hệ thống pháp quyền của Singapore cũng thừa kế từ Anh, còn trên thực tế (de facto) hệ thống chính trị Singapore tập quyền vào một đảng ưu tú lãnh đạo trong toàn bộ quá trình hình thành và phát triển đất nước. Chính quyền do đảng lãnh đạo của Singapore bảo đảm phát triển kinh tế nhanh và đều đặn, đảm bảo phát triển đô thị văn minh, song cũng không ít trường hợp họ hy sinh một số cá nhân với lý do bảo đảm quyền lợi chung của xã hội. Từ đó, dù cho một bộ phận không nhỏ người dân có thái độ bất bình, phần nhiều họ không thể hiện ra được một cách công khai. Chỉ số "Voice and accountability" của chính quyền Singapore tương đối thấp. Phải nói là đảng lãnh đạo Singapore vẫn rất quan tâm đến nguyện vọng, thái độ của người dân; tuy vậy, không có cơ chế nhà nước đủ mạnh, không có phản biện đối lập đủ trọng lượng để đảm bảo sự quan tâm ấy sẽ tiếp tục trong mọi trường hợp.

Từ sự khác biệt này, dẫn đến sự khác biệt về độ phát triển nghệ thuật. Ở Singapore, chính quyền định hướng kế hoạch trên hầu hết các phương diện; và nghệ thuật không phải là một ngành được chú tâm cao. Hơn nữa, những nghệ thuật dễ tiếp cận như Điện ảnh hay Văn chương (khác với Hội họa chẳng hạn) không phải lúc nào cũng dễ nghe, cũng sẵn sàng ủng hộ cho những chương trình lớn của chính quyền, của xã hội. Có lẽ vì thế mà Điện ảnh, Văn chương nằm ở một góc rất khiêm tốn trong nền văn hóa non trẻ của Singapore.

Ở Hong Kong, người ta chỉ cần có sự ủng hộ của thị trường. Và thị trường không phải lúc nào cũng chê các giá trị nghệ thuật. Đối với tôi, phim của Châu Tinh Trì hàm chứa giá trị nghệ thuật rất tài tình: nó là thứ nghệ thuật bình dân cho số đông, thậm chí quê mùa đến giới hạn của sự lố bịch, và nhờ thế mà Tinh sống rất khỏe giữa thị trường. Nhưng xem phim của Tinh, còn có thể thấy ngạc nhiên đến giật mình vì nó bao phủ một khoảng văn hóa rộng lớn, từ nền tảng văn chương, nghệ thuật, lịch sử thế giới Hoa ngữ cho đến những nét đặc tả sâu sắc của xã hội đương đại, và tất cả trộn vào trong một "nồi hổ lốn" để tùy từng người xem hoàn toàn tự do nhìn vấn đề theo cách nhìn không bị bó buộc của mình. Đấy cũng là một cốt lõi của nghệ thuật.