Chối bỏ thị trường vì giao dịch "bị ghê tởm"

Al Roth mới đây khởi xướng một blog về kinh tế thiết kế, mà tôi để trong danh sách liên kết trên blog này. Al Roth là bậc thầy về lý thuyết trò chơi thương thuyết (bargaining game), về kinh tế thí nghiệm (experimental economics - phân biệt với empirical economics mà tôi tạm dịch là kinh tế thực nghiệm), và kinh tế thiết kế (market design - có thể dịch là thiết kế thị trường; cái tên này Al Roth cho là không đủ rộng bằng tên "design economics", tôi dịch là kinh tế thiết kế). Ông là một trong những nhà kinh tế đầu tiên mang lý thuyết tiện dụng (utility theory) ra làm thí nghiệm (cùng thời với Kahneman & Tversky), và cũng là một trong những người đầu tiên nghiên cứu các vấn đề thiết kế thị trường để nâng cao/tối ưu hiệu quả một cách đảm bảo (chứ không phải nâng cao năng suất kiểu Đại Nhẩy Vọt). Website của ông có nhiều bài viết giới thiệu chung rất thú vị về những chuyên ngành ông nghiên cứu.

Thời gian gần đây, Al Roth chú ý nhiều đến các thị trường bị xã hội hay pháp luật hạn chế hoặc cấm tồn tại, bởi các giao dịch trên đó được coi là đáng "ghê tởm" (repugnance trade/repugnance market - tôi không biết dịch thế nào thì tốt hơn, nhờ các bạn đề xuất giúp). Bài viết tóm tắt chính được đăng trên Journal of Economic Perspectives, và blog về kinh tế thiết kế dành một phần không nhỏ cho mục này. Ví dụ hiện nay về kiểu giao dịch này (ở phần lớn các nước/xã hội) bao gồm dịch vụ tình dục, giao dịch bộ phận cơ thể con người (sống hay chết), mua bán kết quả thi đấu thể thao, giao dịch bộ phận cơ thể động vật hiếm có nguy cơ bị tuyệt chủng, giao dịch ma túy và chất gây nghiện, một số loại thịt như ngựa, chó ở nhiều nước, vv. Trong quá khứ, có thể kể đến giao dịch tài chính có lấy lãi (từng là giao dịch ghê tởm ở các nước đạo Thiên chuá, hiện vẫn là giao dịch ghê tởm ở các nước đạo Hồi), giao dịch bảo hiểm nhân thọ (từng bị coi là đặt giá lên mạng sống con người), rượu (vẫn cấm ở các nước đạo Hồi), vv. Việc hiểu được tại sao một số giao dịch bị xã hội lên án và coi là ghê tởm sẽ giúp ích đánh giá các đạo luật, chính sách hạn chế hay cấm các giao dịch ấy.

Ví dụ điển hình được Al Roth nghiên cứu nhiều là thị trường (hiện chưa có) thận sống. Hiện nay ở Mỹ và hầu hết các nước, việc buôn bán thận người sống để ghép cho bệnh nhân bị cấm hoàn toàn. Người ta có thể hiến, tặng, thậm chí là trao đổi (luật trao đổi thận được thông qua ở Mỹ cách đây không lâu), nhưng không được mua bán. Thận là bộ phận ghép tương đối dễ dàng (một khi tìm được thận tương thích), và hàng năm có rất rất nhiều người chờ thận sống, phải chạy thận nhân tạo, thậm chí là chết vì không tìm thận sống để ghép kịp. Những bệnh nhân như vậy sẵn sàng trả rất nhiều tiền, nhưng pháp luật không cho thực hiện mua bán như vậy.

Cách giải thích của Al Roth về sự cấm đoán của pháp luật là xã hội, bao gổm rất nhiều người khác, vốn không hề tham gia vào giao dịch giữa người bán và người mua thận, coi những giao dịch ấy thuộc diện ghê tởm, không được phép tiến hành. Có một vài lý do giải thích tại sao xã hội lại ghê tởm những giao dịch này, bao gồm những luận cứ dựa vào nền tảng đạo đức, khả năng tạo ra tác động xấu, tác động ngoại biên (externalities) của thị trường, vv. Bài viết của Al Roth xét nhiều khía cạnh như vậy.

Rất tiếc là tôi phải đi chợ, thành ra sẽ viết tiếp vào một lần sau.